Σελίδες

Δευτέρα 30 Ιουλίου 2012

Ἡ πόλις ἑάλω!

Το ρήμα "ἁλίσκομαι" (παθητ. του "αἱρῶ"= κυριεύω) στον αόρ. β΄ γίνεται "ἑάλων" (= κυριεύθηκα).

Από αυτό το θέμα προκύπτει η λέξη "ἅλωσις".

Έτσι, ο "ευάλωτος" είναι αυτός που κυριεύεται εύκολα (εὖ), ο "ἀνάλωτος" αυτός που δεν κυριεύεται, ενώ ο "αἰχμάλωτος" αυτός που κυριεύεται από την αιχμή δόρατος.

                                                                                               Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη

Τί σημαίνει...ποδήλατο;

Το ρήμα "ἐλαύνω" σημαίνει "σπρώχνω/ ωθώ".
Όταν "ἐλαύνω" με τους πόδες, κάνω...ποδήλατο!



Όταν ἐλαύνω με την κώπη (=κουπί) , κάνω...κωπηλασία!

Όταν ἐλαύνω παρά (δίπλα) σε άλλους...παρελαύνω!

Επίσης, από το ίδιο θέμα έχουμε τις λέξεις "έλασμα", "ελατήριο", "ἀπέλασις", που χρησιμοποιούμε και σήμερα.

Μία λέξη από το ίδιο θέμα που δεν χρησιμοποιούμε σήμερα είναι η "εἰσέλασις" (εἰς + ἐλαύνω)...
Αλλά πώς να την χρησιμοποιήσουμε, αφού "εἰσέλασις" σημαίνει την είσοδο των αθλητών που νίκησαν στους Αγώνες, για τους οποίους γκρέμιζαν και τα τείχη ώστε να εισέλθουν στην πόλη...
εμείς σήμερα δεν διατηρούμε τον θεσμό της "εἰσελάσεως", αλλά αντιθέτως τους κάνουμε βουλευτές...
                                                              Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη

Turbo όπως...τύρβη!

Η αρχαία ελληνική λέξη "τύρβη" σημαίνει "στριφογύρισμα / θόρυβο από στροβιλισμό".

Αυτή άραγε δεν είναι και η κίνηση της...τουρμπίνας...;

                                         

Από την λέξη "τύρβη" λοιπόν έχουμε τις λέξεις " turbo" και "τουρμπίνα", ενώ  χρησιμοποιούμε και το επίθετο "τυρβώδης", κυρίως σε όρους της επιστήμης της Φυσικής (π.χ. "τυρβώδης ροή"), αλλά και το ρήμα "τυρβάζω": ασχολούμαι - συναντάμε την φράση "περί άλλα τυρβάζει" (με άλλα ασχολείται) και την φράση "περί πολλά τυρβάζει" (ασχολείται επιδεικτικά).

                                            

Στην αστρονομία συναντάμε την ατμοσφαιρική τύρβη, δηλαδή την μεταβολή στο χρώμα και στην λαμπρότητα των αστέρων.

                          

Η Τύρβη ήταν και αρχαία ελληνική εορτή προς τιμήν του Διονύσου, όπου οι αρχαίοι Έλληνες χόρευαν την τυρβασία (διθυραμβικός χορός). Κρίνοντας από την ετυμολόγησή της, ίσως να βασιζόταν σε στριφογυριστές κινήσεις - στροβιλισμούς.


Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη

"Ἄλπεις" και "Ἀλφειός" γιατί το λευκό είναι "'ἀλφός"!

Γιατί ονομάζονται έτσι οι Άλπεις και ο ποταμός Αλφειός...; Τι κοινό έχουν μεταξύ τους;

Μα φυσικά την λευκότητα! Οι Άλπεις λόγω του χιονιού και ο Αλφειός λόγω του αφρού των υδάτων του.
Το θέμα "'ἀλπ-" / "ἀλφ-" παραπέμπει στην λευκότητα, καθώς "ἀλφός" = λευκός.

Από εκεί προκύπτουν και οι λέξεις: ἄλφιτος = αλεύρι από κριθάρι, αλφισμός = πάθηση όπου το δέρμα έχει λευκό χρώμα, αλμπίνος, αλμπινισμός, άλμπουμ = λεύκωμα, άλμπατρος.


Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη


Σάββατο 28 Ιουλίου 2012

It's a sin!

Τι σχέση έχουν μεταξύ τους οι λέξεις "sin" ("αμαρτία" αγγλιστί), "σίνομαι" και το όνομα "Σίνης ὁ Πιτυοκάμπτης"... ;
Απόλυτη σχέση, καθώς έχουν την ίδια ετυμολογική ρίζα!
"Σίνομαι" σημαίνει "βλάπτω". Από αυτήν την ρίζα οι Άγγλοι δημιούργησαν την "αμαρτία" τους, το "sin" , καθ' ότι το να την διαπράττεις είναι κάτι που σε βλάπτει.
(Βέβαια οι Έλληνες δεν θεώρησαν πως "αμαρτία" είναι ό,τι βλάπτει, αλλά ό,τι σε κάνει να χάνεις τον στόχο σου, να απομακρύνεσαι από αυτόν... Η λέξη προκύπτει από το "α" στερητικό + "μάρπτω" = αρπάζω/ μάρη=το χέρι -> χάνω από τα χέρια μου, ξαστοχώ).


Ο Σίνης ο Πιτυοκάμπτης ήταν ένας από τους ληστές που συνάντησε ο Θησεύς στον δρόμο του προς την Αθήνα (του φώναζε η μανούλα η Αίθρα: "Μην πας από την στεριά, έχει ληστές, πήγαινε δια θαλάσης!" Τίποτα αυτός, "δεν φοβάμαι, θα πάω από τον δύσκολο δρόμο!")
Ο Σίνης έδενε κάθε πόδι του θύματός του σε ένα πεύκο και μετά τα άφηνε να τεντωθούν και το θύμα κοβόταν στα δύο. Το υποδηλώνει άλλωστε και το όνομά του, καθώς "Πιτυοκάμπτης" = "πίτυς" (πεύκο) + "κάμπτω" (λυγίζω). 
"Σίνης", λοιπόν , διότι ήταν βλαβερός για τους περαστικούς...

                                                            Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη

Παρασκευή 27 Ιουλίου 2012

Ανοίγω την "θύρα" και πάω για..."θήρα"!

Η λέξη "θύρα" σημαίνει "πόρτα". Γι'αυτό και "παρά" (δίπλα) την θύρα βρίσκεται συνήθως το "παράθυρο", ενώ την πόρτα / είσοδο φροντίζει ο "θυρωρός".

                                                    

Με μια αλλαγή ενός μόνο γράμματος, έχουμε εντελώς διαφορετική λέξη με εντελώς διαφορετική σημασία.

"Θήρα" είναι το κυνήγι. Από εκεί έχουμε τις παράγωγες και σύνθετες λέξεις: θηρίον, θήραμα, θηρευτής, λαθροθήρας (κυνηγάει παράνομα / λάθρα: κρυφά), χρυσοθήρας (κυνηγάει τον χρυσό), προικοθήρας (κυνηγάει την...προίκα), βαθμοθήρας (κυνηγάει τους καλούς βαθμούς).

                                                                                   Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη

                                             

Γιατί λέμε "ψάρι" τον ιχθύ;

Στους αρχαίους Έλληνες, και κυρίως στους Αθηναίους, άρεσε πολύ να έχουν μικρά συχνά γεύματα με άρτο που συνόδευαν συνήθως με μια λιχουδιά.

Αυτή η λιχουδιά που συνοδεύει τον άρτο ονομάζεται "ὄψον".

Επειδή όμως η αγαπημένη τους τέτοια λιχουδιά είχε επικρατήσει να είναι το μικρό ψαράκι, επεκράτησε μέχρι σήμερα ο "ἰχθύς" να λέγεται "ψάρι" (ὄψον -> ὀψάριον -> ψάρι).


Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη

Γιατί λέμε "ψωμί" τον άρτο;

Στα αρχαία ελληνικά "ψωμός" λέγεται η "μπουκιά" (κομμάτι σάρκας αρχικά, κομμάτι άρτου αργότερα).
Πρόκειται για λέξη την οποία συναντούμε και στην Οδύσσεια του Ομήρου.

Τον άρτο συνήθιζαν να τον κόβουν σε ψωμούς / μπουκιές, καθώς και τα περισσότερα εδέσματά τους (έτρωγαν πιο πολύ με τα χέρια, τους άρεσε το "τσιμπολόγημα", παρά τα μαχαιροπήρουνα!")

 Έτσι, με την πάροδο των χρόνων επεκράτησε να λέμε τον "άρτο" ->  "ψωμί".


Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη

Μητέρα Γη

Οι λέξεις για την Μεγάλη Μητέρα όλων μας, την Γη μας, είναι αρκετές και έχουν κάποιες ιδιαίτερες διαφορές μεταξύ τους.
- Γαῖα /Γῆ (όπως: γαιοκτήμων =αυτός που έχει κομμάτι γης / γεωργός = αυτός που παράγει έργο ασχολούμενος με την γη)
- Χθών (όπως: ὑποχθόνιος = κάτω από την γη / καταχθόνιος = κατά + χθών / αὐτόχθων = γηγενής)
- Ἄρουρα = η καλλιεργήσιμη γη, ο αγρός (όπως: αρουραίος)*
- Βοῦνις (όπως: βουνό < βαίνω: περπατώ)



*Η λέξη "ἀρουραῖος" δεν είναι παρά επίθετο στο ουσιαστικό "μῦς"= ποντίκι.
Το ίδιο και η λέξη "ποντικός". Ο ἀρουραῖος μῦς εντοπίζεται στους αγρούς, ενώ ο ποντικός μῦς στον πόντο, δηλαδή κοντά στην θάλασσα. Έτσι διαχώριζαν οι αρχαίοι Έλληνες τον υπαίθριο ποντικό από τον ποντικό του λιμανιού. Και από αυτόν τον διαχωρισμό έχουν μείνει σε εμάς σήμερα τα ουσιαστικοποιημένα επίθετα "ποντικός" και "αρουραίος". Όταν όμως θέλουμε να δείξουμε πως τα βάρη που σηκώσαμε έπιασαν τόπο...φουσκώνουμε τον "μυ" μας, το "ποντίκι"μας...


Η Γη ονομάζεται και "δᾶ" από όπου έχουμε τις λέξεις "Δαμήτηρ/Δημήτηρ" =η μητέρα της Γης και "δάπεδον" -> δᾶ + πέδον: έδαφος.
                 
                                                                      Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη


Άλλο "βύθισις", άλλο "ναυάγιον"...

"Βυθίζω" σημαίνει "ρίχνω στον βυθό". Όταν το πλοίο βυθίζεται, βουλιάζει.

 Όταν όμως υπάρχει ναυάγιο...τότε το πλοίο...σπάει!

                                    

Η λέξη είναι σύνθετη, αποτελούμενη από τις λέξεις "ναῦς" = πλοίο + "ἄγνυμι" = σπάζω.
Από το ρήμα "ἄγνυμι" προκύπτει και η λέξη "κάταγμα" (κατά + ἄγνυμι).

Μία άλλη λέξη που σημαίνει "βυθίζω στο νερό" είναι το ρήμα "βάπτω"...ναι, καλά το καταλάβατε! Από εκεί προκύπτουν τα "βαφτίσια" και η "βάπτισις", καθώς το μικρό πιτσιρίκι βυθίζεται στην κολυμβήθρα!

                                                                       Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη

Ακόμα λέμε...ὄμνυμι!

Πολύ συχνά κάποιοι μπερδεύονται σχετικά με την ορθογραφία των λέξεων "ὁρκωμοσία" και "συνωμοσία". Κι όμως...είναι απλό!

 Προέρχονται από το αρχαίο ρήμα "ὄμνυμι", που σημαίνει "ορκίζομαι". Στον αόριστο μας δίνει τον τύπο "ὤμο(σ)σα".

                                                 

 Οι "συνωμότες" λοιπόν δεν είναι παρά αυτοί που ορκίστηκαν (για κάποιο κοινό σκοπό) μαζί (σύν=μαζί).

                                                                         Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη

                                              

Πέμπτη 26 Ιουλίου 2012

Θάλαττα! Θάλαττα!

Μία από τις πολλές λέξεις για την θάλασσα είναι και η λέξη "ἅλς".

Από εκεί προέρχονται οι λέξεις: "ἅλας" =αλάτι, "ἁλιευτικό", "παραλία"= παρά (πρόθεση που σημαίνει "δίπλα") + ἅλς = δίπλα από την θάλασσα, "ὕφαλος"= ὑπό ( πρόθεση που σημαίνει "από κάτω") + ἁλός (γεν. πτώση της λέξεως "ἅλς"), "ἁλιεία" = ψάρεμα.




Μία άλλη λέξη για την θάλασσα είναι η λέξη "βρύξ" (γεν. πτώση: τῆς βρυχός). Από εκεί προκύπτει η λέξη "ὑποβρύχιο" = κάτω από την θάλασσα.

Άλλες λέξεις για την θάλασσα είναι: σάλος, πόντος (όπως: "Εύξεινος Πόντος" και "ποντοπόρος"), μύρα, ενώ η τρικυμία λέγεται "κλύδων" και από εκεί προκύπτει και η λέξη "κλυδωνίζομαι" που λέμε και σήμερα.

                                                                                       Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη

Ναι ή... νή;

Το αρνητικό μόριο "νη" τίθεται συνήθως μπροστά από λέξεις για να δηλώσει την άρνησή τους.

 Έτσι, έχουμε τις λέξεις: "νήπιον"= νη + ἔπος (λόγος)= δεν μιλάει, "νηνεμία"= νη + ἄνεμος = δεν φυσάει, "νηπενθή" = νη + πένθος = δεν πενθούν / σαρκοφάγα φυτά, "νωδός" = νη + ὀδοὺς: δόντι = δεν έχει δόντια.

                                               

( "Νηπενθή" : έτσι ονομάζεται επίσης και μια συλλογή ποιημάτων του ποιητή μας Κ.Καρυωτάκη. Την λέξη την συναντάμε και στην Οδύσσεια του Ομήρου).

Υπάρχουν ωστόσο τρεις λέξεις, οι οποίες δέχονται αυτήν την άρνηση στο τέλος τους :


  • σελήνη = σέλας + νη = δεν έχει δικό της φώς, είναι ετερόφωτη (σέλας= το λαμπερό φως) 
  •  γαλήνη = ἅλς + νη = δεν έχει κύμα, θαλασσοταραχή ( ἅλς= η θάλασσα με το λίγο κύμα)
  • χελώνη = κέλλω + νη = δεν τρέχει ( κέλλω= τρέχω στην ακτή->  ἔκελον (αορ. β')
                                                                      Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη

Δεν του καίγεται καρφί!

Αναρωτηθήκατε ποτέ γιατί λέμε αυτήν την φράση; Καίγεται...το καρφί; Δεν υπάρχουν άλλα πράγματα για να...καούν; Χμμ...

                                                   

Το ρήμα "κάρφω/καρφόω" σημαίνει "μαραίνω, ξηραίνω".
Ο "κάρφος" (υποκοριστικό: καρφίον-> καρφί ) είναι το κάθε είδος λεπτού καλαμιού.
Αυτό είναι λοιπόν που δεν του καίγεται, όταν δεν του καίγεται καρφί! Ούτε το ξεραμένο, λεπτό καλάμι δεν του καίγεται.

                                                           

Στην Οδύσσεια, όταν η Αθηνά μεταμορφώνει τον Οδυσσέα σε γέρο, την βλέπουμε να του λέει: "κάρψω μέν χρόα καλόν" = θα σου ξηράνω την καλή σου επιδερμίδα.

Όσον αφορά την λέξη "καρφί" που χρησιμοποιούμε σήμερα, προφανώς το λέμε γιατί το καρφί μοιάζει με λεπτό καλάμι ως προς το σχήμα του...

Η αρχαία λέξη για το καρφί είναι "ἧλος". Την χρησιμοποιούμε ΚΑΙ αυτήν, στις λέξεις "προσήλωση" (πρός + ἧλος), "καθηλώνομαι" (κατά + ἧλος), "αποκαθήλωση" (από + κατά + ἧλος).

                                                           Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη